ჟურნალი ნომერი 1 ∘ სოლომონ პავლიაშვილი ∘ ზურაბ გარაყანიძე ∘ ნატა გარაყანიძე ∘
ეკონომიკური სეპარატიზმის ადრეული გამოვლენა საქართველოში

რეზიუმე

ექსპერტების უმრავლესობას მიაჩნია, რომ კატალო­ნიის კრიზი­სის გაღრმა­ვება ხელახლა გააღვიძებს სეპარატიზმს ევროპასა და რუსეთში. სერიოზუ­ლი საფრთ­ხე შეიძლება არა მხოლოდ ესპანეთისა და გაერთიანებულისამე­ფოს,არამედ მრა­­­­­­ვა­­ლი ევროპული ქვეყნის მთლიანობასაც დაემუქროს. ამიტომ საჭიროა ისეთი მექანიზმის შექმნა, რომელიც როგორც ე.წ. „ღარიბი“, ისე „მდიდარი“ რეგიონების სეპარატიზმის ადრეულ გამოვლენას შეძლებს. სწორედ ასეთ მექანიზმს განვი­ხი­ლავთ წინამდებარე სტატიაში.

საკვანძოსიტყვები:  ეკონომიკურისეპარატიზმი,მექანიზმი,

 შესავალი 

სამეცნიერო ლიტერატურაში არსებული მონაცემებით ევროპაში 25-მდე მოქმედი სეპარატისტული მოძრაობაა. აქედან მეამბოხე რეგიონების ნაწილის მოთხოვნაა სეცესია, ნაწილის კი ფისკალური უფლებების - ეკონომიკური დამოუკიდებლობის გაზრდა[Christopher j. Borgen, 2010].  

თუმცა, ისიც უნდა გავიხსენოთ, რომ გასული საუკუნის 90-იან წლებში ამჟამად სეპარატიზმის საფრთხის ქვეშ მყოფი ევროპა ბოლომდე არ აღუდგა წინ ყოფილი იუგოსლავიის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს დანაწევრებას. ერთა თვითგამორკვევის ლოზუნგით განხორციელებული სეპარატის­ტუ­ლი პროექ­ტე­ბის აქტიურ-პასიური მხარდამჭერით თუ ნეიტრალიტეტით, მათ საერთაშო­რი­სო სამართლისთვის და თავისი მომავლისთვისაც უაღრესად საშიში პრეცედენტე­ბის დამკვიდრებას შეუწყეს ხელი. ასე რომ, დასავლეთ ევროპელები და რუსე­ბი, დიდი ალბათობით, მალე მოიმკიან იმას, რაც 90-იან წლებში კავკასიაში და ბალკანეთზე დათესეს.

რეგიონების სეპარატისტულ მოძრაობებს, იქნება ეს საქართველოში, ესპანეთსა თუ დიდ ბრიტანეთში, ერთი შეხედვით, სხვადასხვა მიზეზი აქვს. ეს არის ისტორიული, პოლიტიკური, კულტურული, სოციალური ფაქტორები. თუმცა, მკვლევარების უმეტესობის აზრით, ყველა მათგანს აერთიანებს ერთი საერთო მიზეზი - ეკონომიკური დამოუკიდებლობის მოთხოვნა. ამასთან, ამგვარი ეკონომიკური სეპარატიზმი, თუ მას ეთნოპოლიტიკური „შეფერილობაც“ ემატება, განსაკუთრებით მწვავე ფორმებს იღებს. ამერიკელი მკვლევარები ტ. რ. გური და უ. მორი მწვავე ეთნოპოლიტიკურ კონფლიქტს განმარტავენ, როგორც ისეთი პოლიტიკური დაჯგუფებების დაპირისპირებას, რომლებიც თავს, გარკვეული კომბინაციით ერთიანი წარმოშობის, სერთო ისტორიული წარსულის, მათთვის ფასეული კულტურული ნიშნების მქონედ მიიჩნევენ და თავიანთ კოლექტიურ ინტერესებს სახელმწიფოზე ან მასში მცხოვრებ სხვა ჯგუფებზე მაღლა აყენებენ [Ted Robert Gurr and Will H. Moore.1997].

ინტერესების პრიმატზე ამერიკელი მკვლევარების მიერ გამოთქმულ აღნიშნულ მოსაზრებას ადასტურებს კატალონიის გენერალიტეტის ყოფილი მეამბოხე პრეზიდენტის, ხორდი პუხოლის სიტყვები: „ენა არის მნიშვნელოვანი, დროშაც მნიშვნელოვანია, კულტურა ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ ყველაზე მთავარი ფულია“ [3]. 

 „ღარიბების“ და „მდიდრების“  სეპარატიზმი

სახელმწიფოს ფედერალური მოწყობის პირობებში კოლექტიური ეკონომიკური ინტერესები პირველ რიგში ცალკეული რეგიონების - ფედერაციის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ან ეთნიკურ-ავტონომიური სუბიექტების ფისკალურ ინტერესებში ვლინდება. ამით ფედერაციული მოწყობის ქვეყნებში (განსაკუთრებით თუკი ცენტრისა და რეგიონების უფლებამოსილებები ბოლომდე მკვეთრად არაა გამიჯნული) წარმოიშობა რეგიონული ეკონომიკური ინტერესების ადგილობრივი ელიტების მხრიდან ლობირების აუცილებლობა. არსებობს ორგვარი ფისკალური სეპარატიზმი - „ღარიბების“ და „მდიდრების“.

ფისკალური სეპარატიზმის ერთი სახეობაა „ღარიბების“ სეპარატიზმი, რაც ადგილობრივი ელიტების მიერ ცენტრიდან რაც შეიძლება მეტი საბიუჯეტო სახსრების იძულებით დათმობას ან შანტაჟის გზით წართმევას გულისხმობს.

ისტორიული გამოცდილება ცხადყოფს, რომ “ღარიბების სეპარატიზმის” გაღვივებაზე მნიშვნელო­ვან გავლე­ნას ორი ძირითა­დი­ ფაქ­ტო­რი­ ახდენს: რე­გიო­ნი­­სა­­­დ­­მი მძლავრი უცხო სახელმწიფოს მხარდაჭერა და ცენტრის დიქტატი რე­გიონ­ზე. ასეთი სე­პა­რატიზმი უფრო რადიკალურია, რადგანაც ღარიბე­ბი,  როგო­რც წე­სი, მდიდ­რებზე გაცილებით რადიკალურად მოქმედებენ თუნდაც იმი­ტომ,­­ რომ და­სა­კარ­გი არაფერი აქვთ.

„ღარიბების“ სეპარატიზმის მაგალითი იყო 90-იანი წლების დასაწყისის საქართველო. ამ დროს ქვეყანაში სხვადასხვა რეგიონის განვითარებას შორის სხვაობა იმდენად მკვეთრი არ იყო, როგორც სხვა ქვეყნებში. თუმცა ჩამოყალიბდა ორი პარალელური პოლუსი ჴ ეკონომიკური და კულტურული თბილისი, ანუ ცენტრი, და ღარიბი რეგიონები. ამასთან, მაშინდელი საქართველო ძალზე სუსტი სახელმწიფო იყო, სადაც უცხოური ეკონომიკური დახმარება ცენტრიდანული მოძრაობის გაძლიერებაში ყოველთვის დიდ როლს ასრულებდა. შედეგად, ცენტრის სისუსტის გამო, სეპარატისტები მისი კუთვნილი ფინანსების წართმევას ცდილობდნენ. მართალია, ამ საუკუნის დასაწყისში სეპარატისტული რეგიონები ქვეყნის ჩრდილოეთში „გაყინული კონფლიქტების“ ფაზაში რჩებოდნენ, მაგრამ ეროვნული თვალსაზრისით საქართველო გაცილებით შეკრული იყო, ვიდრე ბევრი სხვა ახალგაზრდა სახელმწიფო. თუმცა მსოფლიო გამოცდილება გვიჩვენებს - როდესაც წინააღმდეგობები გროვდება, ქვეყანაში და მის ფარგლებს გარეთ ჩნდებიან ძალები, რომლებიც იწყებენ მუშაობას მათ გაღრმავებაზე, რაც ხშირ შემთხვევაში ძლიერი სეპარატისტული პროექტის წარმოქმნით სრულდება.

სწორედ ასე მოხდა გასული საუკუნის 90-იანი წლების ბოლოს აჭარის ავტონომიაში, რომელშიც რუსეთის მხარდაჭერილი სეპარატისტული რეჟიმი ფედერალური ცენტრის კუთვნილი ფისკალური შემოსავლებით საკუთარ პარამილიტარულ შეიარაღებულ ფორმირებებს ქმნიდა. ამ დროს ადგილობრივი ელიტა ფარისევლურად ამტკიცებდა, რომ ფისკალური დამოუკიდებლობა მას ცენტრიდან მიუღებელი ტრანსფერებით გამოწვეული „სიღარიბის დაძლევისთვის“ სჭირდებოდა. 2000-2003 წლებში აჭარის ავტონომიიდან ცენტრალურ ბიუჯეტში თანხების მიუღებლობა ნეგატიურ „ტრადიციად“ იქცა. ეს ცენტრს ყოველთვიურად 2-3 მილიონ ლარს აკლებდა, რაც ხელისუფლებას ხარჯვითი პოლიტიკის გატარებაში პრობლემებს უქმნიდა. მაშინდელი აჭარა „ღარიბების“ სეპარატიზმის ტიპური წარმომადგენელი იყო. წესით აჭარასა და ცენტრს შორის საბიუჯეტო პრობლემები არ უნდა წარმოქმნილიყო, ვინაიდან საქართველოს პარლამენტი ყოველ წელს (მიუხედავად „საბიუჯეტო კოდექსის“ ახლანდელი ფორმით არარსებობისა) იღებდა შესაბამის ნორმატიულ აქტებს. ასე მაგალითად, 1996-2003 წლებში მიღებულ იქნა კანონები, რომლებითაც დადგენილი იყო ცენტრსა და ავტონომიებს შორის ფედერალური და ადგილობრივი გადასახადების გრძელვადიანი ნორმატივები, ანუ საქართველოში დაიწყო საბიუჯეტო ფედერალიზმის ჩამოყალიბება [4].

თუმცა, ავტონომიის მაშინდელი ხელისუფლება აღნიშნული კანონმდებლობის ხშირ იგნორირებას ახდენდა და ცენტრალური ხაზინის ნორმატივებით მიკუთვნებულ თანხებს რეალურად აჭარაშივე ტოვებდა. აჭარის ავტონომიის მაშინდელი ლიდერების არგუმენტები მარტივი იყო: ავტონომია ცენტრალურ ბიუჯეტში არ რიცხავდა იმ ფულს, რომელიც შემდგომ ტრანსფერების სახით ისევ რეგიონებს, მათ შორის, აჭარას უნდა მიეღო. 1998-2004 წლების განმავლობაში აჭარის საბიუჯეტო ”ურჩობა” ცენტრალურ ბიუჯეტს რამდენიმე ათეული მილიონი ლარი დაუჯდა [5]. თუმცა, ცენტრს რომ მოქნილი პოლიტიკა გაეტარებინა, კონსენსუსი, სავარაუდოდ, მიიღწეოდა. ამაზე პროფესორი ლადო პაპავა მიუთითებს, რომ ფედერალური პრინციპებით მოწყობილ ფისკალურ სისტემაზე გადასვლამდე, ცენტრსა და რეგიონებს შორის გარკვეული პერიოდის მანძილზე შესაძლებელია გადასახადების ისეთი პროპორციით გადანაწილება, რა პროპორციითაც არ ხდება რეგიონიდან ცენტრის კუთვნილი შემოსულობების გადმორიცხვა. ასეთ პრინციპს ის „საგადასახადო კონსენსუსის დოქტრინას“უწოდებს [6].

„ღარიბების“ სეპარატიზმის აღმოცენების მნიშვნელოვანი წინაპირობა სტრუქტურუ-ლი პრობლემებია, რომლებსაც რეგიონების არათანაბარი განვითარება წარმოშობს. სწორედ ფედერალური ცენტრიდან მიუღებელ ტრანსფერებს ასახელებდა აჭარის ავტონომიის მაშინდელი ხელისუფლება ფისკალური დამოუკიდებლობისკენ, თვითუზრუნველყოფისკენ მისწრაფების მიზეზად. ამავდროულად, პრობლემების სათავე საქართველოს მეზობელი ძლიერი სახელმწიფოს მიერ სეპარატისტების პოლიტიკური წაქეზება იყო. თუმცა, მოვლენათა ზედაპირზე ეს ავტონომიის თბილისთან ფისკალური დაპირისპირების გამწვავებაში გამოვლინდა, რაც 2004 წლის მაისამდე გრძელდებოდა. საბედნიეროდ, ადმინისტრაციულ საზღვარზე მდებარე მდ. ჩოლოქის საავტომობილო ხიდის და რკინიგზის გახსნის შემდეგ აჭარის მაშინდელი ხელმძღვანელობის სეპარატიზმი დასრულდა და ესკალაცია არ მომხდარა. ანუ კონფლიქტი გადაიჭრა არა ფისკალური ბერკეტებით, არამედ გზების გახსნით.

აჭარის ავტონომიის მსგავსად, საქართველოს სხვა რეგიონებშიც იყო შედარებით ნაკლები სიმწვავის პრობლემები, მაგრამ სეპარატისტული მოძრაობები ამ დაპირისპირებებმა რუსეთის მოსაზღვრე აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში წარმოქმნა. ამ რეგიონებში სეპარატისტული მისწრაფებები არ იყო დაკავშირებული ფისკალურ ფედერალიზმთან და ის ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში, მოსკოვის ხელშეწყობით ჩაისახა. აფხაზეთში ამ პროცესებს გასული საუკუნის 70-იან წლებში ენგურჰესის გამომუშავებული ელექტროენერგიის „კავკასიონის“ მაღალვოლტიანი ელექტროგადამცემი ხაზით რუსეთში გატანა უძღოდა წინ. ამ დროს უკავშირდება გუდაუთა-ოჩამჩირეს შელფზე ნავთობის პირველი საბადოების აღმოჩენა, მოსაზღვრე რუსულ ქალაქ სოჭში აფხაზეთიდან ელექტროენერგიის მიწოდების დაწყება და სოჭიდან სოხუმში ბუნებრივი აირის მილსადენის, აგრეთვე ჩერქეზეთიდან სოხუმში საავტომობილო გზის კავკასიონის გადმოკვეთით შემოყვანაზე საუბარის დაწყება. ამავე დროს დაიწყო ნოვოროსიისკიდან აფხაზეთის გავლით რუსული მაგისტრალური ნავთობსადენის თურქეთში გაყვანის პროექტის განხილვაც, რაც სოხუმს მრავალმილიონიანი სატრანზიტო შემოსავლების მიღებას უქადდა.

ანალოგიურად ვითარდებოდა მოვლენები მაშინდელ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიაშიც. ქართული საზოგადოების მოწინავე წარმომადგენლების წინააღმდეგობის მიუხედავად და  რუსეთის დაჟინებული მოთხოვნით, 1985 წელს გაიყვანეს როკის გვირაბი, ე.წ. „ტრანსკამი“. ამავდროულად, მოსკოვის დაფინანსების წყალობით, საპროექტო სიმძლავრეს მიაღწია კვაისას პოლიმეტალების საბადოს მოპოვებამ. დაიწყო ჩრდილოეთ კავკასიასთან დამაკავშირებელ ალაგირი-ცხინვალის რკინიგზის, მამისონის უღელტეხილზე საავტომობილო გზის გახსნის და როკის გვირაბით მაღალვოლტიანი ელექტროგადამცემი ხაზის შემოყვანის პროექტების განხილვა. ამ დროს კი თბილისთან დაახლოებისთვის არაფერი კეთდებოდა.

ამრიგად, ცენტრიდან ეკონომიკური დამოუკიდებლობის მიღწევამ დიდად შეუწყო ხელი აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში სეპარატისტული ტენდენციების გაჩენას.  

სამწუხაროდ, ეკონომიკური ბერკეტების გამოყენება დაძაბულობის შესაქმნელად დღესაც ხდება საქართველოს ქისტებით დასახლებულ რეგიონში, პანკისში. ასე მაგალითად, დაღესტნელი მეწარმე ვინმე მაგომედ კებედოვი „საკუთარი“ სახსრებით და ტექნიკით უკვე 27 წელია აშენებს 54 კმ სიგრძისა და 4 მეტრი სიგანის გრუნტის გზას დაღესტნის სოფ. ბეჟტადან ვანტლიაშის უღელტეხილის გავლით. მისი მიზანია ქართულ სოფ. ახალსოფლამდე გზის მოყვანა, ვითომდა დაღესტნის ავარიელებით დასახლებული რაიონების კახეთთან, ჯერ კიდევ მეფის რუსეთის დროს დაწყებული ეკონომიკური კავშირების აღსადგენად. სინამდვილეში, გზის მიზანია სომხეთის ევრაზიულ სივრცესთან სახმელეთო კომუნიკაციით „მიბმა“ და ამით საქართველოსა და აზერბაიჯანის საგარეო პოლიტიკურ ვექტორზე გავლენა [7].

ამიტომ ცენტრსა და რეგიონებს შორის დაძაბულობის შესამცირებლად დიდი მნიშვნელობა აქვს ფისკალური გადანაწილების, ანუ ეკონომიკური პოლიტიკის მექანიზმების სწორად გამოყენებას.ასე მაგალითად, ჩინეთის ხელისუფლება უზარმაზარ თანხებს ხარჯავს აღმოსავლეთ რეგიონების განვითარებისთვის, რომლებიც ქვეყნის მდი­დარ­­ ზღვის­პირა ზოლს ეკონომიკურ განვითარებაში ჩამორჩებიან. მართალია, პეკინის მხრიდან არსებული დღევანდელი მკაცრი ადმინისტრაციული კონტროლის პირობებში ძნელი წარმოსადგენია, რომ ჩინეთის რომელიმე პროვინცია გამოყოფას დააპირებს, მაგრამ ცენტრში მიიჩნევენ - იმისთვის, რომ რაღაც დროის შემდეგ პრობლემები არ წარმოიქმნას, ცენტრი უკვე დღეს უნდა გააქტიურდეს. სწორედ ამიტომ ბანდდება მილიარდები ტიბეტის, შიდა მონღოლეთისა და სინძიან-უიღურის ავტონომიების ინფრასტრუქტურულ პროგრამებში და ჩამორჩენილი რეგიონების კულტურული დონის ამაღლებაში.

რა ფისკალური მიზნების მიღწევას ცდილობენ სეპარატისტული ადმინისტრაციული ან ავტონომიური რეგიონები? ამ რეგიონების ელიტები უმთავრესად ლობირებენ: 1. პრიორიტეტულ დაფინანსებას; 2. შეღავათებს გადასახადების აკრეფისას; 3. ფედერალურ კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანას იმ მიზნით, რომ მეტი უფლებები მიიღონ რეგიონული მმართველობის/თვითმმართველობის ორგანოებმა [მ. მაცაბერიძე, 2004].

ამასთან, ფისკალური პრეფერენციების ლობისტებს შორის ცოტამ თუ იცის, რომ სეპარატისტული რეგიონებისათვის საერთო სარგებლის გაყოფის გარდა, ქვეყნებს ვალდებულებების დანაწილებაც მოუწევთ. მაგალითად შოტლანდიას, გამოყოფის შემთხვევაში, გაერთიანებული სამეფოს სახელმწიფო ვალის ნაწილი დაეკისრება. ამჟამად გაერთიანებული სამეფოს ტრანსფერების 10 პროცენტამდე შოტლანდიაზე მოდის, რაც გულისხმობს, რომ გამოყოფის შემთხვევაში, ამ რეგიონს ვალის დაფარვა მიღებული თანხების პროპორციულად მოუწევს. გარდა ამისა, შოტლანდიელებს გირვანქა სტერლინგის შენარჩუნება სურთ, რაც შესაძლოა მათთვის დამოუკიდებლობის ხელის შემშლელი ფაქტორი აღმოჩნდეს.

ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ აქ სეპარატისტული მოძრაობა ამ მომენტისათვის ამოწურულია. 2014 წლის 18 სექტემბერს რეფერენდუმის დროს შოტლანდიელთა 55%-მა დიდ ბრიტანეთში დარჩენა ისურვა. შოტლანდიელთა ამ გადაწყვეტილების უპირველესი მიზეზი, რა თქმა უნდა, ეკონომიკური ფაქტორია. მათ არ უნდათ უარი თქვან იმ ეკონომიკურ სარგებელზე, რასაც დიდი ბრიტანეთის შემადგენლობაში ყოფნით იღებენ. იგივე შეიძლება ითქვას ჩრდილოეთ ირლანდიაზეც, რომელშიც ეთნოპოლიტიკური დაძაბულობის პერიოდული ზრდა რატომღაც საბიუჯეტო პროცესის დაწყებას „ემთხვევა“ ხოლმე. გაერთიანებულ სამეფოში ამ რეგიონების დარჩენის ეკონომიკური სარგებელი ორმხრივია. ამჟამად აქ არ აქვს ადგილი „ფისკალურ ძარცვას“. ხშირ შემთხვევაში შოტლანდია და ჩრდილოეთ ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს ცენტრალური ბიუჯეტიდან მეტს იღებენ, ვიდრე იქ რიცხავენ.

ბოლო რამდენიმე წელია შოტლანდიაში ტრადიციული საწარმოები - ქვანახშირის მაღაროები და მეტალურგია, აგრეთვე გემთმშენებელი ვერფები, რეცესიაში არიან. მართალია, ქვეყანას წარმატებით შეუძლია გააგრძელოს ბუნებრივი აირის, ნავთობის, ელექტროენერგიის, ალკოჰოლური სასმელების ექსპორტი, მაგრამ კატალონიასთან შედარებით შოტლანდია „ღარიბია“ - ბოლო წლებში ამ რეგიონის მშპ 140 მლრდ გირვანქა სტერლინგის ფარგლებშია და დიდი ბრიტანეთის მთლიან შიდა პროდუქტში ყოველწლიურად მისი წილი მხოლოდ 10%-ს შეადგენს [9], ანუ გაერთიანებულ სამეფოში შოტლანდია, მიუხედავად  ნავთობისა და გაზის დიდი რაოდენობით მოპოვებისა, ამჟამად შედარებით „ღარიბ“ რეგიონად ითვლება და მისი ახლანდელი სეპარატიზმი „ღარიბების“ სეპარატიზმის ტიპურ მაგალითს წარმოადგენს. თუმცა, რამდენიმე ათწლეულის წინ შოტლანდიის სეპარატიზმი სიმდიდრიდან წარმოიქმნა.

საქმე ისაა, რომ თითქმის ნახევარი საუკუნის განმავლობაში დიდ ბრიტანეთში მოხმარებული ბუნებრივი აირის და ნავთობის 90%-ის მიმწოდებელი სწორედ შოტლანდია იყო. გარდა ამისა, შოტლანდიაშია მძლავრი ჰიდრო-ელექტრო­სადგურები, რომლებიდანაც დანარჩენი გაერთიანებული სამეფო მარაგდება და შოტლანდიის გამოყოფის შემთხვევაში ბრიტანელები იძულებულნი იქნებიან, დენის იმპორტი დაიწყონ. ამ შემთხვევაში მათ გაცილებით მეტის გადახდა მოუწევთ, ვიდრე ახლა შოტლანდიას უხდიან.

იმ პერიოდში შოტლანდიის პოლიტიკური ელიტა არა „ღარიბების“, არამედ „მდიდრების“ სეპარატიზმს უფრო განასახიერებდა. ამას ხელი შეუწყო ნახშირწყალბადებმა (ბუნებრივმა აირმა და ნავთობმა), რომლებიც ამ რეგიონის ჩრდილოეთის ზღვის შელფზე 1970 წლიდან მოიპოვება. 1973-1974 წლების ენერგეტიკული კრიზისის ფონზე ნავთობის და გაზის ღირებულება ევროპის ბაზარზე 2-ჯერ გაიზარდა. ამის შემდეგ ნახშირწყალბადები შოტლანდიელთა ხელში მნიშვნელოვან პოლიტიკურ იარაღად იქცა. პარალელურად გაიზარდა სეპარატიზმი მათი მხრიდან. კერძოდ, თუ 1970 წლის არჩევნებში შოტლანდიის ნაციონალისტურმა პარტიამ, რომლის მთავარი საპროგრამო დაპირება გაერთიანებული სამეფოდან გამოყოფაა, ხმათა მხოლოდ 11% მოაგროვა, უკვე 1974 წელს, ანუ ცნობილი გლობალური ენერგეტიკული კრიზისის და ნახშირწყალბადების გაძვირების შემდეგ, იმავე პარტიამ ხმათა 30%-ზე მეტი მიიღო. ამის საპირისპიროდ, 2008-2009 წლების ეკონომიკური კრიზისის დროს, შოტლანდიაში ძალზე იკლო დამოუკიდებლობის მომხრეთა, ანუ „ღარიბი“ სეპარატისტების რიცხვმა, რაც გლობალურ ბაზრებზე ნახშირწყალბადების მკვეთრ გაიაფებას დაემთხვა. საინტერესოა, რომ 2009 წელს გაერთიანებული სამეფოს ცენტრალურმა ხელისუფლებამ შოტლანდიის ბანკებს საერთო ჯამში 37 მლრდ გირვანქა სტერლინგი საკრედიტო რესურსი გამოუყო.

შედეგად, 2014 წლის 18 სექტემბრის რეფერენდუმზე შოტლანდიელების 55%-მა მხარი დაუჭირა რეგიონის გაერთიანებული სამეფოს შემადგენლობაში დარჩენას. შოტლანდიელთა ამ გადაწყვეტილებას უპირველესად ეკონომიკური ფაქტორები განაპირობებდა. კერძოდ: 1. შემცირდა ჩრდილოეთის ზღვის შოტლანდიის აკვატორიაში მოპოვებული ნახშირწყალბადების რაოდენობა და გაერთიანებული სამეფოს მოხმარებაში მათი წილი, ანუ მათი მნიშვნელობა საკუთრივ შოტლანდიისათვის. გეოლოგიური კვლევებით დადასტურებული ფაქტია, რომ ჩრდილოეთის ზღვაში მარაგები სწრაფად ილევა - მოპოვებამ 40%-ით იკლო. სპეციალისტების ვარაუდით, 1970 წლიდან დღემდე ჩრდილოეთის ზღვის ნახშირწყალბადების 2/3-ზე მეტი უკვე ამოწურულია; 2. შოტლანდიელთა გადაწყვეტილებაზე იმოქმედა ევროკომისიის პრეზიდენტის ჟ. მ. ბაროზუს განცხადებამ სეპარატისტების ევროკავშირში მიუღებლობაზე და შოტლანდიის ევროკავშირის გარეთ დარჩენის საშიშროებამ, რაც შოტლანდიას, ეკონომიკურთან ერთად, პოლიტიკურ პრობლემებსაც შეუქმნის. ამის შემდეგ, ლონდონის მიერ „ბრექსიტის“ გამოცხადებამ სეპარატისტების აქტივობები საბოლოოდ დაქსაქსა; 3. მნიშვნელოვანი იყო შოტლანდიელი ბიზნესმენების, მსხვილი ინვესტორების, ბანკების, კომპანიების პოზიცია, რომლებიც შოტლანდიის დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ წავიდნენ გამომდინარე იქიდან, რომ ეს გამოიწვევს დიდ ფინანსურ გართულებებს და რეგიონის გაღარიბებას; 4. ეჭვებს იწვევდა აგრეთვე რეგიონში გირვანქა სტერლინგის მიმოქცევაში დარჩენა-არდარჩენის საკითხი. არ გამორიცხავდნენ შოტლანდიის გირვანქიდან ევროზე გადასვლას, რაც აგრეთვე უმტკივნეულოდ არ მოხდებოდა.

საინტერესოა განცხადება, რომლითაც 2014 წლის 7 სექტემბერს, ანუ შოტლანდიის რეფერენდუმამდე რამდენიმე დღით ადრე ჯ. ოსბორნი, გაერთიანებული სამეფოს ფინანსთა მინისტრი გამოვიდა. ის შოტლანდიელებს სამეფოში დარჩენის შემთხვევაში დაუფარავად სთავაზობდა მეტ ფისკალურ ავტონომიას: „თქვენ უფრო მეტად შეგეძლებათ საკუთარი ბედის მართვა“ - აცხადებდა იგი [10].

„ბრექსიტის“ დღევანდელი რეალობიდან გამომდინარე, ევროპელი ექსპერტების უმრავლესობა თვლის, რომ შოტლანდიელებმა აბსოლუტურად სწორი გადაწყვეტილება მიიღეს, როდესაც გაერთიანებული სამეფოს შემადგენლობაში დარჩენა აირჩიეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი არც სამეფოში და აღარც ევროკავშირში აღარ იქნებოდნენ. „ბრექსიტი“ ორმხრივი პრაგმატული ნაბიჯია, რომელიც მიზნად ისახავს სტაბილურობის შენარჩუნებას - ევროკავშირის დატოვებით ლონდონმა ქვეყნის მთლიანობა, ხოლო შოტლანდიამ ეკონომიკური სარგებელი მიიღო. მეტიც, სამეფოს შემადგენლობაში არ ილახება შოტლანდიელთა ეთნიკური იდენტობა, მოსახლეობას აქვს გამოყოფის საკითხზე რეფერენდუმის გამართვის უფლება, ჰყავს საკუთარი წარმომადგენლობითი, სასამართლო და ზოგიერთი აღმასრულებელი ორგანო.

შოტლანდიის აღნიშნული, 70-იანი წლების მაგალითი ცხადყოფს ფისკალური სეპარატიზმის მეორე სახეობის - „მდიდრების“ სეპარატიზმის არსებობას. ამ თვალსაზრისით აღსანიშნავია ისეთი რეგიონები, რომლებიც ქვეყნის დანარჩენ ნაწილებთან შედარებით განვითარებული, ანუ მდიდრები არიან და ცდილობენ თავისი ფისკალური შემოსავლები ცენტრს არ გაუყონ. ასეთი რეგიონებია, მაგალითად, ბასკეთი და კატალონია ესპანეთში, ფლანდრია ბელგიაში. ასეთი სეპარატიზმი ასევე აქტიურდება ჩრდილოეთ იტალიაში, რომელიც სამხრეთზე მდიდარია. ყველა ეს რეგიონი ქვეყნის მდიდარი ნაწილია და ამ შემთხვევაში შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ყველაზე მდიდარ რეგიონებს არა აქვთ სურვილი არჩინონ, ღარიბი რეგიონები - ეს „მდიდრების“ სეპარატიზმია. ამგვარი სეპარატიზმის კლასიკური მაგალითი დღევანდელი კატალონიაა.

საქართველოს მსგავსად, ესპანეთიც ფედერაციაა, და გაერთიანებული სამეფოს მსგავსად - ისიც დემოკრატიული სახელმწიფოა. თანაც, ესპანეთს საკმაოდ განვითარებული ეკონომიკა აქვს. ავტონომიების უფლებების გაზრდით დღეს იგი ფედერაციულ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა. თუმცა, ამ ქვეყანაში ბოლო წლებში არსებული სიტუაცია ადასტურებს, რომ საქართველოს მსგავსად, ფედერალიზმიც არ ყოფილა გამოსავალი სეპარატისტული განწყობის მოსათოკად. როგორც ჩანს, ესპანეთში გაერთიანებული სამეფოს მსგავსი მოქნილი ეკონომიკური პოლიტიკა უნდა გატარდეს.

ამჟამად კატალონიის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ითხოვს დამოუკიდებლობას. ისინი იზიარებენ მოსაზრებას, რომლითაც დღევანდელ მსოფლიოში, სადაც თავისუფალი სავაჭრო ურთიერთობებია, პატარა ქვეყნებს შეუძლიათ ძალიან წარმატებულნი იყვნენ [Pantovic A., 2014].

კატალონიელების სეპარატისტული მისწრაფებები გამყარებულია საკმაოდ სერიოზული ეთნოლოგიური არგუმენტებით, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ეს ე.წ. „მდიდრების“ სეპარატიზმია დ ესპანური სახელმწიფოდან გამოყოფა ერთ-ერთი ყველაზე განვითარებული პროვინციის ელიტის ნაწილს სურს. 2003 წლის კატალონიის გენერალიტეტის არჩევნების და მასში პასკუალ მარაგალის გამარჯვების შემდეგ კატალონიაში შეიცვალა სეპარატისტული მოძრაობისადმი მიდგომები. თუ ადრე ე.წ.F კატალონიზმი ასოცირდებოდა ქვეყნის აშენებაზე, რომელიც კულტურულად იქნებოდა დიფერენცირებული დანარჩენი ესპანეთისგან, 2003 წლის შემდეგ კულტურის როლი ნაკლებ მნიშვნელოვანი გახდა და მეტი ყურადღება მიექცა ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ასპექტებს. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ფისკალური პოლიტიკა [Illas E. 2014].

ახლა კატალონიური ელიტა და საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილი ფრთხილობს. მას არ სჭირდება დესტაბილიზაცია, რომელიც შეიძლება დამოუკიდებლობის მოპოვებას დაუკავშირდეს და ეკონომიკური კეთილდღეობა იმსხვერპლოს. ისინი არ არიან მზად დამოუკიდებლობის გამო ხანგრძლივი ბრძოლისათვის დ მათ ეკონომიკური პრობლემების ეშინიათ. მართალია, კატალონიაში არის ხალხი, რომელიც რადიკალურ მოქმედებას მოითხოვს და ეკონომიკაზე ნაკლებად ფიქრობს, მაგრამ ავტონომიის ხელისუფლებაზე მათ გავლენის მოხდენა არ შეუძლიათ. ამასთან, დღევანდელი კატალონიური სეპარატიზმი, შოტლანდიურის მსგავსად, მოითხოვს არა სრულიად დამოუკიდებელი სახელმწიფოს, არამედ ევროკავშირის ახალი წევრის შექმნას; ხშირ შემთხვევაში სეპარატისტები ცდილობენ, უბრალოდ, ამოაგდონ “ზედმეტი რგოლი” (მადრიდი, ლონდონი) და პირდაპირ ბრიუსელის ევრობიუროკრატიას დაექვემდებარონ.

კატალონია საკმაოდ დიდი რეგიონია 7 მლნ-ზე მეტი მოსახლეობით. ეს უფრო მეტია ვიდრე ევროკავშირის წევრი 12 პატარა სახელმწიფოს მოსახლეობა ერთად აღებული. კატალონიის მშპ უტოლდება ჩეხეთის, ირლანდიის, პორტუგალიის მთლიანი შიდა პროდუქტების ჯამს. კატალონია ესპანეთის 17 რეგიონს შორის ერთ-ერთი უმდიდრესია - მისი წილი ესპანეთის მშპ-ში 20%-ია. კატალონიაში შექმნილი მშპ 192 მლრდ ევროს უდრის, ხოლო  მშპ ერთ სულ მოსახლეზე ამ ავტონომიაში 27 ათ. ევროს აღწევს, რაც მთლიანი ესპანეთის ანალოგიურ მაჩვენებელს 13%-ით აღემატება.

ესპანეთის ცენტრალურ ხელისუფლებას და კატალონიის ადგილობრივ ხელისუფებას შორის დაპირისპირება იმაში მდგომარეობს, რომ  ესპანეთის მშპ-ში შეტანილი 20%-დან კატალონია უკან იღებს ძალიან მცირეს, - დაახლოებით 1 გადახდილი ევროდან კატალონიელები უკან იღებენ 57 ცენტს [13].

ამ ავტონომიური რეგიონის წლიური ბიუჯეტია 26 მლრდ ევრო. ბარსელონაში ხაზს უსვამენ, რომ რეგიონი ყოველწლიურად ცენტრს გადასახადების სახით 11-დან 15 მლრდ ევრომდე უხდის, მაშინ როცა მადრიდში ამტკიცებენ, რომ კატალონიიდან წლიურად მხოლოდ 8.5 მლრდ ევროს იღებენ [14]. კატალონიაში აწარმოებენ ესპანეთის ექსპორტის მეოთხედს. გარდა ამისა, ესპანეთის 46 ბანკიდან 10 ბანკი კატალონიაში მდებარეობს. აღსანიშნავია, რომ აქ უმუშევრობის დონე 1%-ია, დანარჩენ ესპანეთში კი 12-13% [15].

გარდა ამისა, კატალონია მიმზიდველი რეგიონია უცხოელი ინვესტორებისთვის - ბოლო 5 წელია აქ ყოველწლიურად 3-4 მლრდ ევროს ღირებულების ინვესტიცია შედის [16]. კატალონია ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული რეგიონია ტურისტული თვალსაზრისითაც. ამიტომ ცენტრისა და ამ რეგიონის ურთიერთობას კატალონელები „ფისკალურ ქურდობას“ ეძახიან და ხშირად აპელირებენ ლოზუნგით „ესპანეთი ჩვენგან იპარავს“. ფისკალური დამოუკიდებლობა არის ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად მოთხოვნადი ალტერნატივა კატალონელთა მხრიდან.

ერთი შეხედვით, კატალონიის ეკონომიკა ესპანეთისაზე ძლიერია, თუმცა ევროკავშირის და ევროზონის დატოვება მასაც სავალალო შედეგებს მოუტანს. რეგიონული მთავრობა ვალებშია და ევროპული ფონდების ფინანსური დახმარება მისთვის გადამწყვეტია. გარდა ამისა, ჩრედიტ შუისსე-ს კვლევის მიხედვით, გამოყოფის შემთხვევაში, კატალონიის მთლიანი შიდა პროდუქტი 20%-ით დაიკლებს.

ფისკალურ სფეროს განსაკუთრებული როლი ენიჭება ფედერაციულ სახელმწიფოებში, რამდენადაც ფედერალურ საფინანსო სისტემაში, ისე როგორც არც ერთ სხვა სფეროში, მკაფიოდაა გამოსახული ანტაგონისტური დამოკიდებულება ფედერალურ ცენტრსა და მის სუბიექტებს, ასევე თვითონ ფედერაციის სუბიექტებს შორის. როგორც ხატოვნად ამბობენ - „დამისახელე შენი საფინანსო წესრიგი და მე გეტყვი როგორია შენი ფედერალიზმი“ [17]. 

საქმე ისაა, რომ კატალონიას არ გააჩნია სრულფასოვანი ფისკალური დამოუკიდებლობა ცენტრიდან, განსხვავებით ორი სხვა ესპანური ავტონომიური რეგიონისაგან - ნავარასა და ბასკეთისაგან. მიუხედავად ამისა, ევროპელი პოლიტოლოგები და ეკონომისტები თანხმდებიან, რომ „კატალონია იგივეა ესპანეთისთვის, რაც  გერმანია ევროკავშირისთვის“. სამართლებრივი თვალსაზრისით, სეცესიის პრაგმატული თეორიის მიხედვით ეთნიკურ ჯგუფს მაშინ აქვს უფლება, მოითხოვოს სეცესია, თუ ცენტრალური ხელისუფლება სისტემატიურად ახორციელებს ამ რეგიონის ეკონომიკურ „ძარცვას“, ანუ თუ ადგილი აქვს შიდა კოლონიზაციას [Illas E. 2014].

ამ მხრივ ძნელი სათქმელია, აქვს თუ არა ესპანეთის მხრიდან ადგილი კატალონიის შიდა კოლონიზაციას. სავარაუდოდ, სავსებით შესაძლებელია კატალონიის ეკონომიკური დაპირისპირების მოგვარება ესპანეთის ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან ფისკალური რეფორმების, ანუ შემოსავლების გადანაწილების გზით.

ისტორიული გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ როდესაც რეგიონების ცხოვრების დონეებს შორის სხვაობა კრიტიკულ ზღვარს აღწევს, ან ისეთი მოვლენა ხდება, რაც შემოსავლების ზრდის მოლოდინებს აჩენს (მაგალითად, ქვეყნის რომელიმე რეგიონში ნახშირწყალბადების საბადოს აღმოჩენა), მაშინვე ლობისტური, ხოლო შემდეგ სეპარატისტული შეხედულებები ვრცელდება. მაგალითად, გასული საუკუნის 60-იან წლებში გაერთიანებულ სამეფოში ჩრდილოეთის ზღვის ნავთობის და ბუნებრივი აირის აღმოჩენამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა შოტლანდიური სეპარატიზმის რეანიმაციაზე; ამავე აღმოჩენას დაემთხვა ბელგიიდან და ჰოლანდიიდან ჩრდილოეთის ზღვისპირა რეგიონის - ფლანდრიის გამოყოფის მოთხოვნაც. საინტერესოა, რომ ამჟამად ფლანდრია ბელგიის ტერიტორიის მხოლოდ მესამედს მოიცავს, თუმცა ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის 60%-ს გამოიმუშავებს.

ამ საუკუნის დასაწყისიდან ნავთობის ფაქტორი განსაკუთრებულ როლს ერაყის ქურთისტანში და სამხრეთ სუდანში ასრულებს. ბოლო რამდენიმე თვეა ის მნიშვნელოვანი მიანმარის არაკანის შტატშიც გახდა, სადაც საბადოები აღმოაჩინეს.

ასეთივეა ქურთისტანის დამოუკიდებლობის საფუძველიც. კერძოდ, აქ რეფერენდუმის ჩატარებისთანავე ერაყი, თურქეთი, ირანი და სირია ქურთისტანს სამხედრო-ეკონომიკური სანქციებით დაემუქრნენ. ისინი მზად არიან "დიდი ქურთისტანის" ამბიციები იარაღის ძალით გაანეიტრალონ. მიუხედავად იმისა, რომ 2017 წლის პირველ ნახევარში თურქეთსა და ერაყის ქურთისტანს შორის საქონელბრუნვა 7 მლრდ დოლარი იყო, თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეფ ტაეპ ერდოღანი ერაყის ქურთისტანს დღეს კირკუქი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის გადაკეტვით ემუქრება. ამ მილსადენით ქურთისტანის ავტონომია, ერაყის ცენტრალური ხელისუფლების გვერდის ავლით, ყოველდღიურად 500 ათ. ბარელი ნავთობის ექსპორტს ახორციელებს, რაც ამ სეპარატისტულად განწყობილი ავტონომიის საბიუჯეტო შემოსავლების 95%-ია.

2014 წლამდე ერაყის ქურთისტანი ცენტრალური მთავრობიდან დღეში 250 ათ. ბარელი ნავთობის სანაცვლოდ, ქვეყნის ფედერალური ბიუჯეტის წლიური შემოსავლების 17%-ს, დაახლოებით 15 მლრდ დოლარს იღებდა. შემდეგ ეს შეთანხმება დაირღვა, რამაც, ექსპერტთა ერთი ნაწილის აზრით, რეფერენდუმიც დააჩქარა. შესაბამისად, რეფერენდუმის შემდეგ, ნავთობით მდიდარი ქურთული კირკუქის გარშემო დავა უფრო გამწვავდება. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქალაქი "ისლამური სახელმწიფოსგან" სწორედ ერაყელმა ქურთებმა დაიცვეს, ახლა ერაყი მზად არის, თუ საჭირო გახდა, კირკუქი ქურთული გავლენისგან ირანის სამხედრო დახმარებით გაათავისუფლოს [19]. ყველა ჩამოთვლილ შემთხვევაში დიდი მნიშვნელობა აქვს პოლიტიკურ, სოციალურ, ისტორიულ და კულტურულ ფაქტორებს, თუმცა, როგორც ვხედავთ, ეკონომიკურმა ინტერესმა ყველგან ერთ­ნა­ირი “კატალიზატორის” როლი შეასრულა. საინტერესოა, რომ კატა­ლონია­ში, ჩრდი­ლოეთ იტალიასა და სამხრეთ ბრაზილიაში „ღარიბი ნათესავე­ბისა­გან გაქცე­ვის” იდეა ნავ­თობის ფაქტორის ზემოქმედების გარეშე, ძირითადად ფისკალური მონი­ტო­­­რინგის მექანიზმის არარსებობის მიზეზით გაჩნდა.

ამასთან, სიფრთხილე “მდიდრების“ სეპარატიზმის ერთ-ერთი მთავარი განმასხვავებელი ნიშანია. ზოგიერთი ექსპერტის აზრით, ნაციონალისტური რიტორიკა და გამოყოფისკენ სწრაფვა ხრიკია დამატებითი ფინანსების მოსაპოვებლად და დეცენტრალიზაციის გასაზრდელად. ასე მაგალითად, 2017 წლის შემოდგომაზე, როდესაც ყველას ყურადღება კატალონიისკენ იყო მიმართული, ბრაზილიის სამმა შტატმა: სანტა-კატარინამ, პარანამ და რიუ-გრანდი-დუ-სულმა (სამივეს მოსახლეობა 29 მილიონია) ჩაატარა ე.წ. მოქალაქეთა საყოველთაო კონსულტაციები. ფაქტობრივად, ეს იყო არაოფიციალური რეფერენდუმები დამოუკიდებლობის თემაზე; 2016 წელს ანალოგიური გამოკითხვები შედარებით მცირე მასშტაბით იყო ჩატარებული. ჯერჯერობით სამხრეთ ბრაზილიაში არავინ აცხადებს საყოველთაო დაუმორჩილებლობას და შეიარაღებული ფორმირებების შექმნას, თუმცა სეპარატისტული იდეები სულ უფრო ფართოდ ვრცელდება. ექსპერტების ნაწილი მიიჩნევს, რომ ეს ძალიან ხელსაყრელია დღევანდელი მსოფლიოს ზესახელმწიფოებისთვის, რადგან ბრაზილიის უზარმაზარი პოტენციალი მომავალში მას შესაძლებლობას მისცემს, ზესახელმწიფო გახდეს და, მაგალითად, აშშ-ს ან „ბრიკსის“ სხვა წევრებს გაუწიოს კონკურენცია. სამხრეთ ბრაზილიის აღნიშნულ მაგალითზე კარგად ჩანს, თუ როგორ იბადება ე.წ. „მდიდრების“ სეპარატიზმი.

ევროპა-აზიის ისტორიის საზომით, ბრაზილია ძალზე ახალგაზრდა სახელმწიფოა. ვიდრე იგი ჩამოყალიბდებოდა, მოხდა არაერთი სეპარატისტული ამბოხება როგორც სამხრეთის, ისე სხვა რეგიონებში. ამ ისტორიული მოვლენებიდან წლების შემდეგ ცენტრალური ხელისუფლება ცდილობდა, ქვეყნის სამხრეთის შტატებში ჩამოსული იმიგრანტებისა და შიდა მიგრანტების დიდი ნაწილი გადაემისამართებინა, რათა ისინი უფრო ადრე ჩასულ ადგილობრივ ფერმერებთან დაეახლოვებინა. მაგალითად, რიუ-გრანსი-დუ-სულსა და სანტა-კატარინში გერმანელი ემიგრანტები, მათი ენა და კულტურა დომინირებდა. პარანაში, გერმანელებთან ერთად, ბევრი პოლონელი ცხოვრობდა. საბოლოოდ ეს შტატები, სან-პაულუს შტატთან ერთად, სადაც აგრეთვე, არსებობს სეპარატისტული მოძრაობა “რესპუბლიკა სან-პაულუ”, ბრაზილიის “ეკონომიკურ გულად” ჩამოყალიბდნენ. იქ ქვეყნის მშპ-ს სამი მეოთხედი იქმნება და ტრადიციულად მაღალია ინფრასტრუქტურის განვითარების, ასევე კულტურის დონე.

ბრაზილიის ერთ-ერთი მთავარი პრობლემა ყოველთვის იყო ცუდი კომუნიკაციები პროვინციებს შორის, ხშირ შემთხვევაში მათ ერთმანეთთან არა სახმელეთო, არამედ საზღვაო მარშრუტები აკავშირებდა, ხოლო სახმელეთო საზღვარი უცხოეთთან აქვთ. ამის გამო ცალკეულ შტატებში თითქმის დამოუკიდებელი ანკლავების, “ცალკე სამყაროს” ფსიქოლოგია ჩამოყალიბდა. ამ რეგიონების განვითარება ყოველთვის არათანაბარი იყო დ მთავრობა ამაზე ნაკლებად ზრუნავდა, ხოლო ბიზნესი მაქსიმალურ მოგებას ეძებდა. ამიტომ, უპირველესად ვითარდებოდა პორტები და მათი მიმდებარე ტერიტორია სამხრეთში, სადაც წარმატებული ეკონომიკური საქმიანობისთვის შედარებით ხელსაყრელი პირობებია. შედეგად, ეკონომიკური სხვაობა წარმოშობდა კულტურულს  დ მარტივად რომ ვთქვათ, მდიდრებს შეუძლიათ შვილებს უკეთესი განათლება მისცენ. მათ ძალიან აღიზიანებთ, რომ ღარიბებს, დემოკრატიის პრინციპებიდან გამომდინარე, შეუძლიათ იგივე ან (დემოგრაფიული უპირატესობის გამო) უფრო დიდი გავლენა მოახდინონ დოვლათის განაწილებაზე.

აღნიშნული ამტკიცებს, რომ ზოგჯერ “მდიდრების“ სეპარატიზმის საბოლოო მიზანია არა ახალი სახელმწიფოს შექმნა, არამედ ფრთხილი ნაბიჯების გადადგმით ცენტრალური ხელისუფლებისგან მაქსიმალური პრეფერენციების მიღება. ექსპერტების ნაწილი კატალონიის ხელისუფლების მოქმედების უკან სწორედ ამ სურვილს ხედავს და მიიჩნევს, რომ მხარეები ასე შორს ეროვნული მენტალიტეტის თავისებურებიდან გამომდინარე წავიდნენ, რადგან ეშინოდათ, რომ ამომრჩეველი ზომიერებას სისუსტეში ჩაუთვლიდა. შესაბამისად, ესპანეთის ამ რეგიონში ესკალაციას პოლიტიკური და ფსიქოლოგიური მიზნების ერთობლიობა განაპირობებდა. სწორედ ამიტომ (შესაძლოა, დროებითი) კატალონიაში კონფლიქტის დარეგულირება გაცილებით გვიან მოხერხდა, ვიდრე შოტლანდიაში ან თუნდაც სამხრეთ ბრაზილიაში, სადაც ადგილობრივი ელიტა ცდილობს, აიძულოს ცენტრი, მისი ინტერესები გაითვალისწინოს.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ევროპის ორი რეგიონის მაგალითზე ნათლად ჩანს ის, თუ რაოდენ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ფისკალურ ფაქტორს სხვადასხვა რეგიონის სეპარატისტულ მოძრაობაში. აღნიშნული ასევე ადასტურებს, რომ მართალია ფედერალური რეგიონალიზმი ანელებს სეპარატისტულ განწყობებს, მაგრამ შემოსავლების გადაუნაწილებლობის, ანუ პასიური ეკონომიკური პოლიტიკის პირობებში, სეპარატისტული მისწრაფებები მაინც ჩნდება. ასე რომ, სეპარატიზმს წარმოშობს ან შიმშილი, ან დიდი სიმდიდრე.

 ეკონომიკური ფედერალიზმის მოდელი 

ფედერალური საფინანსო სისტემა ეკონომიკურ ლიტერატურაში განმარტებულია როგორც იმ ნორმების ერთობლიობა, რომლებიც არეგულირებენ საფინანსო ურთიერთობებს სახელმწიფოს სხვადასხვა დონეებს შორის. საფინანსო სისტემა მოიცავს კომპეტენციათა დანაწილების სისტემას (იმდენად, რამდენადაც მას საფინანსო ხასიათი აქვს), საბიუჯეტო სამართალს და ფინანსური წყაროების განაწილების სისტემას [Albert B., 1998].

ფედერაციული სახელმწიფოს ფინანსური წესრიგისათვის, ისე როგორც არც ერთი სხვა სფეროსათვის, დამახასიათებელია მუდმივი ცვლილებები [Ivo Duchacek, 1970]. ამ მხრივ, დღეს არსებული რომელიმე ფედერაციული სახელმწიფოს „საფინანსო კონსტიტუცია“ არშეიძლებაჩაითვალოს სრულყოფილად [Frenkel, M]. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღიარებული შეხედულებით, საფინანსო ურთიერთობები ფედერაციულ სახელმწიფოში გამოირჩევა განსაკუთრებული წინააღმდეგობ­რიობითდადინამიკურობით [Usteri, M., 1954].ლიტერატურაში გაბატონებული შეხედულების და არსებული საუკეთესო მსოფლიო პრაქტიკის თანახმად, ფედერალური პრინციპებით მოწყობილ საბიუჯეტო სიტემებში ერ­თი და იმავე სუბიექტის ხელში უნდა იყოს გართიანებული, როგორც გარკვეული უფლებამოსი­ლება, ასევე გაწე­ულ დანა­ხარ­ჯებზე პასუხისმგებლობა უფლებამო­სილების განხორციელებისათვის მათი კა­ნო­ნიე­რების, მიზნობრიობისა და ეფექ­ტიანობის/ეკონომიურობის ჩათვლით. ადმი­ნი­ს­ტრაციულ-ტერიტო­რიუ­ლი ერთეუ­ლი,­ ­რომელმაც უნდა შეასრუ­ლოს გან­სა­­ზ­ღ­ვ­რუ­ლი­ ამოცანა, ას­ევე პასუხის­მგებე­ლი უნდა იყოს მის დაფინანსებაზე, რამდენა­დაც და­ნახარჯე­ბის ­განხორციე­ლე­ბის სახე განსაზღვრავ ამ მიზნით გამო­ყენებული საბიუჯე­ტო სახსრე­ბის მო­ცუ­ლო­ბას [Fagagnini, H. P., 1974].

თანამედროვე ფედერაციული სახელმწიფოების უმრავლესობაში საფინანსო სფეროს მარეგლამენტირებელი კანონმდებლობის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპია დამოუკიდებლობა - სახელმწიფო ბიუჯეტის, ავტონომიების რესპუბლიკური ბიუჯეტებისა (თუ ასეთი ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული წარმონაქმნები ქვეყანაში არის) და ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების ბიუჯეტების დამოუკიდებლობა, რომელსაც უზრუნველყოფს საკუთარი შემოსულობები და ნაშთი, აგრეთვე საკუთარი გადასახდელების დამოუკიდებლად განსაზღვრის უფლება კანონმდებლობის შესაბამისად.

ამავე დროს, ფედერაციული სახელმწიფოს საფინანსო სისტემის ღერძს აყალიბებს დამოუკიდებლობის საპირისპირო პროცესი - შემოსავლების ცენტრიდან გადანაწილება, რომლის ძირითადი პარამეტრები მოცემულია  1 ცხრილში:

სახელმწიფოს ტიპი	ცენტრის შემოსავლები		ცენტრის ხარჯები
ა. ფედერაციული სახელმწიფოები: შვეიცარია ავსტრია აშშ გერმანია		27.0                  51.8 41.0 33.4	30.6 56.0 45.8 30.6
ბ. არაფედერაციული სახელმწიფოები: დანია  დიდი ბრიტანეთი იტალია ნიდერლანდი საფრანგეთი		66.9 73.9 60.8 56.4 48.9	71.4 83.1 72.3 56.7 44.6

წყარო: Organisation for Economic Co-Operation and Development. National Accounts: Detailed Tables Volume II 1983-1995, Paris, 1997. შემოსავლები საშუალოდ 1973, 1983 1992 წლებისათვის, გასავლები, ასევე საშუალოდ 1995 წლისათვის. იხ. Linder, W., Schweizerische Demokratie. Institutionen-Prozesse-Perspektiven, 1999, S. 150.

როგორც ამ ცხრილიდან ჩანს, ფედერაციული სახელმწიფოს სუბიექტები, რამდენადაც მათ დამოუკიდებელი საგადასახადო წყაროები აქვთ, ფლობენ შემოსავლების საკმაოდ მაღალ წილს ცენტრთან შედარებით; ანუ დამოუკიდებლობა და გადანაწილება დაპირისპირებულთა ისეთი ერთიანობაა, რომელიც მუდმივ მონიტორინგს მოითხოვს იმ მიზნით, რომ ერთი არ დაზარალდეს მეორის ხარჯზე. ეს ერთიანობა მიიღწევა ცენტრსა და რეგიონებს შორის შემოსავლების ეკონომიკური ნორმატივების მიხედვით ისე განაწილებით, რომ არ დაირღვეს კიდევ ერთი პრინციპი - უნივერსალობა, რაც გულისხმობს ბიუჯეტის ყველა შემოსულობის არამიზნობრივად მიმართვას საერთო გადასახდელების დასაფინანსებლად (გარდა დონორების მიერ დაფინანსებული შემოსულობებისა).  

ცხრილი 1-დან ჩანს, რომ ფედერაციული სახელმწიფოებიდან შემოსავლებისა და ხარჯების ყველაზე დეცენტრალიზებული სტრუქტურა აქვს შვეიცარიას, სადაც ფედერალური ხელისუფლება - ცენტრი აკონტროლებს შემოსავლების მხოლოდ 27 პროცენტს და ხარჯების მხოლოდ 30 პროცენტს. მიუხედავად ამისა, ამ ეთნიკურად საკმაოდ „ჭრელ“ ქვეყანაში ცენტრალური ხელისუფლების ხელში შემოსავლების და ხარჯების დაბალი კონცენტრაცია არ წარმოშობს რეგიონების (ქვეყანა 6 ეთნიკურ კანტონადაა დაყოფილი) ეთნოპოლიტიკურ სეპარატიზმს. მით უმეტეს, რომ ოფიციალურად შვეიცარია არა ფედერაცია, არამედ რეგიონული ავტონომიის უფრო მაღალი ფორმა - კონფედერაციაა. ანალოგიური რამ შეიძლება ითქვას ჩვენს ცხრილში განხილულ ავსტრიასა და გერმანიაზეც, სადაც რეგიონები უფრო მეტ ფისკალურ ბერკეტებს ფლობენ, ვიდრე ცენტრი. ეს ბერკეტები ავტომატურადაა უზრუნველყოფილი ხაზინის ელექტრონული სისტემით (e-Treasure), რომელიც ყოფს ფედერალური ცენტრის კუთვნილ და რეგიონების ბიუჯეტებში დასატოვებელ შემოსულობებს „საბიუჯეტო კოდექსით“ დადგენილი ნორმატივებით.

მეორე მხრივ, ზემოაღნიშნულ ქვეყნებს თუ შევადარებთ ფინანსური თვალსაზრისით ასეთივე ფედერალური მოწყობის ქვეყანას - საქართველოს, მიუხედავად ცენტრის ხელში კონცენტრირებული გაცილებით მეტი ფისკალური ძალაუფლებისა („საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსის“ დანართი 1-ის მოთხოვნით ცენტრში აკუმულირებულია შემოსავლების და ხარჯების თითქმის 80%-90%), დღესაც სეპარატიზმის პრობლემა აქვს. ამით იმის თქმა გვინდა, რომ ქვეყნის სეცესიის წინააღმდეგ ბრძოლაში ფისკალური სფეროს ფედერალური  პრინციპებით მოწყობა, და თუნდაც ცენტრის ხელში შემოსულობების უმეტესობის ე-თრეასურე ელექტრონული სისტემით გარანტირებული აკუმულირება, ყოველთვის არ არის გამოსავალი.

მაშ რა ხდება? რატომაა, რომ მაშინ როცა ზემოაღნიშნული გამოკვლევების უმრავლესობაში (ა. ბრეტონი, ა. სკოტი, მ. ბოტე, ტ. რ. გური და სხვ.) ფისკალური სეპარატიზმი პოლიტიკური სეპარატიზმის საფუძვლადაა აღიარებული, ზოგიერთ დეცენტრალიზებული საფინანსო სისტემის მქონე ქვეყანაში, მაგალითად მრავალეთნიკურ შვეიცარიაში ან აშშ-ში, არ არის სეპარატიზმი? როგორც ცხრილი 1-იდან განხილული მაგალითები გვიჩვენებს, ყველაფრის მიზეზი არა ფისკალური  სფეროს მოუწესრიგებელი ნორმატიული ბაზა, არამედ ფედერალური ცენტრის მიერ რეგიონებში გატარებული ეკონომიკური პოლიტიკაა. 

ეკონომიკური სეპარატიზმის მონიტორინგი

ფისკალური ფედერალიზმის განხორციელების მექანიზმი ძირითადად ამა თუ იმ ქვეყნის საბიუჯეტო კანონმდებლობითაა უზრუნველყოფილი. მაგალითად, „საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსის“ დანართ 1-ში გამოყოფილია კანონმდებლობით განსაზღვრული ექვსივე საბიუჯეტო გადასახადის, აგრეთვე სხვა ფისკალური და არასაგადასახადო შემოსულობების სახელმწიფო, ავტონომიური რესპუბლიკების რესპუბლიკურ და ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების ბიუჯეტებში განაწილების პროცენტული თანაფარდობები [25].

იმისათვის, რომ ფედერალური ცენტრი მუდმივად ახორციელებდეს კუთვნილი შემოსულობების რეგიონების ბიუჯეტებიდან დროულად გადმორიცხვის მონიტორინგს და ამით აღკვეთოს ფისკალური სეპარატიზმის მცდელობები, ხაზინაში შექმნილია ელექტრონული პროგრამა ე-თრეასურე. ის ემყარება ისეთ პროგრამულ უზრუნველყოფას, რომელიც ავტომატურად ცვლის კალენდარულ დღეებს. ასეთ პროგრამულ უზრუნველყოფად ბევრ ქვეყანაში გამოყენებულია SQL an Visual Fox Pro.

მაგრამ ვიდრე ამ სისტემას შემოიღებდნენ, შემოსულობების სხვადასხვა დონის ბიუჯეტებს შორის გასანაწილებლად იყენებდნენ ყოველწლურ ნორმატივებს. მათი დაცვის მონიტორინგი ნებისმიერი ფედერალური მოწყობის მქონე ქვეყნის ფინანსთა სამინისტროს ერთ-ერთი მთავარი ამოცანა იყო, რასაც საკმაო რესურსები სჭირდებოდა. ამჟამად, ელექტრონული სისტემის გამოყენებით, მონიტორინგი ავტომატურ რეჟიმში ხორციელდება და მონიტორინგზე ხარჯიც მინიმალურია.

თუმცა, იმისათვის, რომ მონიტორინგი ყოვლისმომცველი იყოს, საჭიროა, „საბიუჯეტო კოდექსით“ განსაზღვრული ნორმატივების გარდა, პროგრამაში გამოიყოს ინდიკატორების (ცვლადების) მეორე ჯგუფი, ე.წ. კატალიზური მაჩვენებლები. ასეთი მაჩვენებლები ყველა რეგიონისთვის სპეციფიკური იქნება, ვინაიდან რეგიონები ერთმანეთისგან ბევრი თავისებურებით გამოირჩევიან. ასე მაგალითად, თუ აფხაზეთს ქვეყნის გარეთ - მეზობელ რუსეთთან უფრო მეტი ენერგეტიკული კავშირები ჰქონდა ვიდრე დანარჩენ საქართველოსთან, ცხინვალის რეგიონს და რუსეთთან, ან მთიან ყარაბაღს და სომხეთსთან უფრო სახმელეთო სატრანსპორტო კომუნიკაციები სჭარბობდა. 2004 წლამდე აჭარა თურქეთთან ზოგადად ყველანაირი, მათ შორის კონფესიალური კომუნიკაციების (თეოლოგიური განათლება, სამედიცინო, კულტურული და ეკოლოგიური ტურიზმი, ელექტროგადამცემი ხაზები და სატრანსპორტო კომუნიკაციები,  და.შ.) განვითარებით გამოირჩეოდა და ა.შ.

ამიტომ მიგვაჩნია, რომ სეპარატიზმის ტენდენციების ადრეული გამოვლენის ელექტრონულ პროგრამაში „საბიუჯეტო კოდექსით“ განსაზღვრული შემოსულობების „საბაზისო“ ნორმატივების გარდა, უნდა იყოს ეკონომიკური პოლიტიკის (შემოსულობების გადანაწილების) ინდიკატორებიც. მაგალითად, ცენტრსა და რეგიონს შორის საავტომობილო გზების ქსელის (სიხშირის) თანაფარდობა მეზობელ ქვეყანასთან დამაკავშირებელ გზებთან ან მეზობელ ქვეყანასთან ელექტროგადამცემი ხაზების სიხშირე ცენტრთან დამაკავშირებელ სადენებთან შედარებით, ან ცენტრს დაქვემდებარებული სახელმწიფო წილობრივი საწარმოების რაოდენობრივი თანაფარდობა ადგილობრივ სახელმწიფო საწარმოებთან და ა.შ. საბოლოოდ, რეგიონის ეკონომიკის სპეციფიკის გათვალისწინებით ეკონომიკური სეპარატიზმის ადრეული გამოვლენის პროგრამას, ჩვენი აზრით, უნდა ჰქონდეს მატრიცის (ცხრილი 2) სახე. მასში ვერტიკალური სვეტები იქნება „საბიუჯეტო კოდექსის“ დანართი 1-ით განსაზღვრული ფისკალური და არასაგადასახადო შემოსულობების ცენტრისა და რეგიონის ბიუჯეტებს შორის განაწილების „ძირეული“ (B - Basic) ნორმატივების შესრულება. ნორმატივის 100%-ით შესრულება შესაბამისი უჯრიდან გამომავალი ვერტიკალური ხაზების მაქსიმალური სიხშირით იქნება წარმოდგენილი. ანალოგიურად, ჰორიზონტალური სტრიქონები იქნება ის „კატალიზური“ (C - Catalist) ინდიკატორები, რომლებიც ამ რეგიონის სპეციფიკას წარმოადგენს ეკონომიკური პოლიტიკის საკითხებში, ხოლო ამ უჯრიდან გამომავალი შესაბამისი ჰორიზონტალური ხაზების ყველაზე დიდი სიხშირეა ამ ინდიკატორის მაქსიმალური, 100%-იანი სიდიდე. მაგალითად, რეგიონის ცენტრთან დამაკავშირებელი გზების ან გადამცემი ხაზების თანაფარდობა რეგიონიდან უცხოეთთან დამაკავშირებელი გზების, რკინიგზების, ელექტროგადამცემი ხაზების და ა.შ. რაოდენობასთან. ან ცენტრის დაფუძნებული სახელმწიფო საწარმოების რაოდენობრივი თანაფარდობა რეგიონული მმართველობის მიერ დაფუძნებულ სახელმწიფო საწარმოების რაოდენობასთან, ან რეგიონის წიაღისეული საბადოების თანაფარდობა ცენტრის კუთვნილ საბადოებთან და ა.შ.

ცხრილი 2

B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9          RBn

C1

C2

C3

C4

C5 . . . Cn

ქვეყნის ფედერალურ ცენტრში მატრიცის ოპერატორს პერიოდულად შეაქვს  B და C ინდიკატორების მოცემული რეგიონიდან მიღებული სხვადასხვა უწყების მონაცემები როგორც ვერტიკალურ, ისე ჰორიზონტალურ შესაბამის უჯრებში და ამის შემდეგ იწყება სეპარატიზმის ხარისხის ელექტრონული შეფასება.

კომპიუტერული პროგრამა დისპლეიზე განსხვავებული ფერით (ვთქვათ, წითლად) გამოანათებს იმ ვერტიკალური და ჰორიზონტალური ხაზების მაქსიმალური სიხშირით გადაკვეთის წერტილებს, რომლებიც ყველაზე მეტი ხდომილობით ხასიათდება მოცემულ პერიოდში (ვთქვათ, თვეში).

პროგრამის მიერ გამოვლენილი ყველაზე მოწყვლადი ინდიკატორების ჭარბი სიხშირით გამეორება იძლევა იმ ძირეული და კატალიზური ინდიკატორების კომბინაციას, რომელიც გარკვეული კრიტიკული „წონების“ მიღწევის შემთხვევაში იწვევს დისპლეიზე შესაბამისი გადამკვეთი ადგილის წითლად ნათებას ე. ი. ავლენს ძალისმიერი დაპირისპირების მაღალ ალბათობას ცენტრსა და რეგიონს შორის მოცემულ სფეროში. ელექტრონული პროგრამის მიერ გამოვლენილი გადაკვეთის ეს კრიტიკული უჯრები ცენტრალურ ხელისუფლებაში გადაწყვეტილების მიმღებს საშუალებას აძლევს, წითელი წერტილების გამრავლებამდე, ანუ კონფლიქტის გამწვავებამდე, მოიწვიოს ოპერატიული თათბირი სხვადასხვა ცენტრალური და რეგიონული უწყებების (გაწითლებული უჯრის გადამკვეთი ვერტიკალური და ჰორიზონტალური ხაზების შესაბამისად) წარმომადგენლების მონაწილეობით და მოახდინოს სეპარატული კონფლიქტის ადრეული გამოვლენა და მასზე რეაგირება.

დასკვნები

ამრიგად, ზოგიერთი განვითარებული და განვითარებადი ეკონომიკების ანალიზმა გვაჩვენა, რომ:

- ზოგიერთი მდიდარი რეგიონის სეპარატიზმისაკენ სწრაფვას ფედერალური მოწყობის მქონე ქვეყნის მოუწესრიგებელი ფისკალური სისტემა განაპირობებს. თანამედროვე კატალონური სეპარატიზმი ესპანეთში ამის მაგალითია;

- ზოგიერთი სეპარატისტული რეგიონის სეპარატიზმისკენ სწრაფვა განპირობებულია რეგიონის მიერ ფისკალური ნორმატივების არაჯეროვან შესრულებაზე. ამის მაგალითია ამ საუკუნის დასაწყისის აჭარა საქართველოში;

 - რეგიონების სეპარატისტულ მისწრაფებებს აძლიერებს იქ აღმოჩენილი სასარგებლო წიაღისეულით, ვთქვათ, ნახშირწყალბადების მოპოვებით, ან სატრანსპორტო მარშრუტების მათ ტერიტორიაზე გავლით მისაღები შემოსავლების პერსპექტივა. მაგალითად, შოტლანდიის, ფლანდრიის, სამხრეთ სუდანის, ქურთისტანის სეპარატიზმი ამ რეგიონებში ნახშირწყალბადების მოპოვებას, ხოლო სამხრეთ ბრაზილიის, აფხაზეთის, სამხრეთ ოსეთის (საქართველო) სეცესიისკენ სწრაფვა მათ ტერიტორიაზე ცენტრიდანული/ტრანსსასაზღვრო კომუნიკაციების აგებას დაემთხვა;      

- ფედერალურ ცენტრსა და რეგიონებს შორის შემოსულობებისა და ხარჯების განაწილების კანონიერი, მოქნილი ფისკალური მექანიზმები ასუსტებს სეპარატიზმს. ამის მაგალითებია შოტლანდია და ჩრდ. ირლანდია გაერთიანებულ სამეფოში;

- მეტიც, ლიტერატურაში გავრცელებული მოსაზრებების საპირისპიროდ, ცხრილ 1-ში ჩამოთვლილი განვითარებული ფედერაციული ქვეყნების მაგალითები გვაჩვენებს, რომ შემოსულობების და ხარჯების უმეტესობის რეგიონების სასარგებლოდ გადანაწილებაც კი არ წარმოქმნის მათში სეპარატიზმს;

- ცენტრისა და რეგიონის ურთიერთობების ასეთი ჰარმონიზაცია მაშინ მიიღწევა, როდესაც ფედერალური ცენტრი ელექტრონული (e-Treasure) ფისკალური მონიტორინგის გარდა, ეკონომიკური პოლიტიკის ღონისძიებების (კომუნიკაციების, ინვესტიციების, ბანკების ფილიალების, ტურისტული ინფრასტრუქტურის და ა.შ. გადანაწილების) მონიტრორინგსაც ახორციელებს;

- ფედერალური ცენტრიდან „საბიუჯეტო კოდექსით“ განსაზღვრულ „ძირეულ“ (B) ნორმატივებთან ერთად საჭიროა მათზე ეკონომიკური პოლიტიკის ე.წ. „კატალიზური“ (C) ცვლადების გავლენის გათვალისწინებაც;

- სტატიაში ამ ურთიერთგავლენის უწყებათაშორისი მექანიზმის მოდელია შემოთავაზებული. მისი გამოყენებით ფედერალური ცენტრი მოახდენს ეკონომიკური სეპარატიზმის ადრეულ გამოვლენას და პრევენციული ღონისძიებების - აღმასრულებელი ხელისუფლების უწყებების და რეგიონების ხელმძღვანელებთან ოპერატიული თათბირების, ყველა დონის წარმომადგენლობით ორგანოში შესაბამისი საკანონმდებლო ცვლილებებისა და ეკონომიკური სანქციების პროექტების ინიცირებას, სხვა გადაუდებელი ღონისძიებების დაუყოვნებელ განხორციელებას.   

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Christopher j. Borgen - from Kosovo to catalonia: separatism and integration in Europe – st. john s University-New York; 2010 https://scholarship.law.stjohns.edu/faculty_publications/114/. P.1010;
2. Ted Robert Gurr and Will H. Moore. Ethnopolitical Rebellion: A Cross-Sectional Analysis of the 1980s with Risk Assessments for the 1990s. American Journal of Political Science; Vol. 41, No. 4 (Oct., 1997, pp. 1079-1103). p. 1081;
3. Pujol scandal fractures Catalonia’s ruling coalition. August 17, 2014. https://www.ft.com/content/8f009054-22c4-11e4-8dae-00144feabdc0;
4. იხ. მაგალითად: საქართველოს კანონი „სახელმწიფო გადასახადებიდან აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკებისა და საქართველოს სხვა ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტებში ანარიცხების გრძელვადიანი ეკონომიკური ნორმატივების შესახებ.“ https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1230411;
5. ხელისუფლება, საბიუჯეტო სეპარატიზმის ბრალდებით, განტევების ვაცის ძიებას იწყებს. ოქტომბერი 19, 2002 https://www.radiotavisupleba.ge/a/1524080.html;
6. Tax Federalism Concept: Concensus versus Separatism. By Vladimer Papava, Senior Fellow of Georgian Foundation for Strategic and International Studies, Doctor of Economic Sciences, Professor. Georgian Economic Trends. 2001, N 2. p. 72. file:///C:/Users/Home/Desktop/Papava_Tax-Federalism-Concept-Concensus-versus-Separatism.pdf
7. Дорожная карта Кебедова. 18 июля 2014, https://lenta.ru/articles/2014/07/17/kebedov/;
8. მაცაბერიძე. ლობიზმი და ხელისუფლება; ჟურნ. „ბიზნესი და მენეჯმენტი.“ N 3(3), 2004; http://aaf.ge/index.php?menu=2&jurn=0&rubr=0&mas=1682;
9. Statistics. www.gov.scot/Topics/Statistics/Browse/Economy/QNA2014Q4;
10. Scottish independence: Osborne reveals 'no vote' action plan. http://www.bbc.com/news/av/uk-scotland-29098887/scottish-independence-osborne-reveals-no-vote-action-plan;
11. Andjelka Pantovic – the economic impact of the European union on subnational separatist sentiment – university of Colorado, boulder 2014;
12. Edgar Illas – is catalan separatism a Progressive cause? – Indiana university – Bloomington 2014, https://digitalcommons.bowdoin.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.ge/&httpsredir=1&article=1145&context=dissidences. p.7;
13. The Economic Consequences of European Separatism - http://world-economic.com/articles_wej-226.html;
14. Pujol scandal fractures Catalonia’s ruling coalition. August 17, 2014. https://www.ft.com/content/8f009054-22c4-11e4-8dae-00144feabdc0;
15. The Economic Consequences of European Separatism- http://world-economic.com/articles_wej-226.html;
16. The Economic Consequences of European Separatism - http://world-economic.com/articles_wej-226.html;
17. Ibid;
18. Edgar Illas – is catalan separatism a Progressive cause? – Indiana university – Bloomington 2014 https://digitalcommons.bowdoin.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.ge/&httpsredir=1&article=1145&context=dissidences. p 6;
19. ახალი სეპარატისტული წარმონაქმნები მსოფლიოში და საფრთხე საქართველოსთვის. http://www.ambebi.ge/samkhedro/215312-akhali-separatistuli-tsarmonaqmnebi-msoflioshi-da-safrthkhe-saqarthvelosthvis.html;
20. Albert B., Vom Sinn und Zweck des Demokratieprinzips. Ein Beitrag zur teleologischen Auslegung desStaatsorganisationsrechts, 1998, S. 163;
21. Ivo Duchacek: Comparative Federalism, New York 1970, S. 1;
22. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, S. 83;
23. Usteri, M., Theorie des Bundesstaates. Ein Beitrag zur Allgemeinen Staatslehre ausgearbeitet am Beispiel derSchweizerischen Eidgenossenschaft, Zürich, 1954, S. 249;
24. Fagagnini, H. P., Kanton und Gemeinde vor ihrer Erneuerung, Bern, 1974, S. 5;
25. „შემოსულობების საქართველოს სახელმწიფო, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების რესპუბლიკურ და ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების ბიუჯეტებს შორის განაწილება პროცენტული მაჩვენებლების მიხედვით“. საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსი, დანართი 1. თბ., 2014, გვ. 84-95;

---